Czym jest kleszczowe zapalenie opon mózgowych?

Kleszczowe zapalenie opon mózgowych (KZM) to wirusowa choroba ośrodkowego układu nerwowego przenoszona przez kleszcze. Wirus KZM należy do rodziny Flaviviridae i może prowadzić do poważnych powikłań neurologicznych, między innymi zapalenia mózgu, opon mózgowo-rdzeniowych oraz rdzenia kręgowego. W przeciwieństwie do boreliozy, również przenoszonej przez kleszcze, na KZM nie ma skutecznego leczenia przyczynowego – terapia ma charakter wyłącznie objawowy i wspierający. Dlatego profilaktyka, w tym szczepienia ochronne, odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu tej chorobie.

Epidemiologia KZM w Polsce i Europie

Kleszczowe zapalenie opon mózgowych występuje głównie w Europie Środkowej, Wschodniej i Północnej a także w Azji. W Polsce tereny endemiczne obejmują przede wszystkim północno-wschodnią część kraju (województwa podlaskie, warmińsko-mazurskie), jednak w ostatnich latach obserwuje się rozprzestrzenianie wirusa na coraz większe obszary.

Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, liczba zachorowań na KZM w Polsce w ostatnich latach wykazuje tendencję wzrostową. Wzrost ten może być związany zarówno z lepszą diagnostyką, jak i ze zmianami klimatycznymi sprzyjającymi rozprzestrzenianiu się kleszczy na nowe tereny.

Kto powinien rozważyć szczepienie przeciwko KZM?

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu opon mózgowych zalecane jest przede wszystkim:

1. Osobom zamieszkującym lub przebywającym czasowo na terenach endemicznych – szczególnie w województwach podlaskim, warmińsko-mazurskim, mazowieckim i częściach innych województw, gdzie notuje się przypadki KZM.
   
2. Osobom z grup zawodowych narażonych na ukąszenia kleszczy – w tym leśnikom, rolnikom, pracownikom parków narodowych, służbom mundurowym działającym na terenach leśnych, pracownikom laboratoriów mającym kontakt z wirusem.
   
3. Osobom aktywnie spędzającym czas na świeżym powietrzu – turystom, grzybiarzom, wędkarzom, myśliwym, sportowcom uprawiającym dyscypliny na świeżym powietrzu, harcerzom.
   
4. Dzieciom i młodzieży uczestniczącym w obozach i koloniach na terenach leśnych w rejonach endemicznych.
   
5. Osobom podróżującym do krajów, gdzie występuje wysokie ryzyko zakażenia (Austria, Czechy, Słowacja, Niemcy, kraje bałtyckie, Skandynawia, część Rosji).
   

Dostępne szczepionki

W Polsce dostępne są dwie inaktywowane (zawierające zabity wirus) szczepionki przeciwko KZM:

1. FSME-IMMUN (dla dorosłych i dzieci od 1. roku życia)
2. Encepur (dla dorosłych i dzieci od 1. roku życia)

Obie szczepionki są bezpieczne i charakteryzują się wysoką skutecznością (ponad 95% po pełnym cyklu szczepienia). Są one immunologicznie równoważne, co oznacza, że w razie potrzeby cykl szczepienia rozpoczęty jedną szczepionką można kontynuować drugą.

Schemat szczepienia

Pełny cykl szczepienia przeciwko KZM składa się z trzech dawek podstawowych i dawek przypominających:

Schemat standardowy:

• Pierwsza dawka – w dowolnie wybranym terminie
• Druga dawka – 1-3 miesiące po pierwszej dawce
• Trzecia dawka – 5-12 miesięcy po drugiej dawce

Schemat przyspieszony (gdy potrzebna jest szybka ochrona):

• Pierwsza dawka – w dowolnie wybranym terminie
• Druga dawka – 14 dni po pierwszej dawce
• Trzecia dawka – 5-12 miesięcy po drugiej dawce

Dawki przypominające:

• Pierwsza dawka przypominająca – 3 lata po trzeciej dawce
• Kolejne dawki przypominające – co 3-5 lat (w zależności od wieku; u osób powyżej 60. roku życia zaleca się krótsze odstępy)

Skuteczność szczepienia

Szczepionki przeciwko KZM należą do jednych z najbardziej skutecznych dostępnych szczepionek. Po podaniu dwóch dawek szczepionki u ponad 90% szczepionych osób wytwarza się ochrona przed chorobą. Po pełnym cyklu trzech dawek, skuteczność wzrasta do ponad 95%.

Należy pamiętać, że pełna ochrona rozwija się około 2 tygodnie po podaniu drugiej dawki szczepionki. Dlatego szczepienie warto zaplanować z odpowiednim wyprzedzeniem przed sezonem aktywności kleszczy lub wyjazdem na tereny endemiczne.

Bezpieczeństwo szczepionek

Szczepionki przeciwko KZM mają dobry profil bezpieczeństwa, co potwierdzają liczne badania kliniczne oraz wieloletnie doświadczenie w ich stosowaniu.

Możliwe działania niepożądane obejmują:

• Reakcje miejscowe: ból, zaczerwienienie, obrzęk w miejscu wstrzyknięcia
• Reakcje ogólne (rzadziej): gorączka, bóle głowy, mięśni, zmęczenie, nudności

Większość działań niepożądanych ma charakter łagodny i ustępuje samoistnie w ciągu kilku dni. Poważne reakcje są niezwykle rzadkie.

Przeciwwskazania do szczepienia

Główne przeciwwskazania do szczepienia przeciwko KZM to:

• Ostra choroba infekcyjna przebiegająca z gorączką (szczepienie należy odroczyć do ustąpienia objawów)
• Ciężka reakcja alergiczna po wcześniejszej dawce szczepionki lub na którykolwiek ze składników szczepionki
• Ciężkie reakcje alergiczne na białka jaja kurzego (szczepionki są produkowane z wykorzystaniem hodowli komórkowych fibroblastów kurzych zarodków)

Szczepienie kobiet w ciąży i podczas karmienia piersią należy rozważyć indywidualnie, oceniając stosunek korzyści do ryzyka.

Koszty i refundacja

Szczepienia przeciwko KZM nie są obecnie (stan na 2025 rok) refundowane w ramach obowiązkowego programu szczepień ochronnych w Polsce. Stanowią szczepienia zalecane, natomiast koszt ponosi osoba szczepiona.

Cena jednej dawki szczepionki wynosi około 120-150 zł, co oznacza, że pełny cykl trzech dawek to wydatek rzędu 360-450 zł. Niektóre samorządy lokalne, szczególnie w regionach endemicznych, oferują programy bezpłatnych lub dofinansowanych szczepień dla wybranych grup mieszkańców.

Warto sprawdzić, czy nasz ubezpieczyciel (w przypadku dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych) oferuje refundację szczepień zalecanych.

Inne metody profilaktyki KZM

Szczepienie to najskuteczniejsza metoda ochrony przed KZM, jednak należy pamiętać o innych działaniach zapobiegawczych, które zmniejszają ryzyko ukąszenia przez kleszcze:

• Noszenie odpowiedniej odzieży (długie rękawy, długie spodnie, zakryte buty) podczas pobytu w lasach, parkach, na łąkach
• Stosowanie środków odstraszających kleszcze (repelentów)
• Dokładne oglądanie ciała po powrocie z terenów zielonych
• Szybkie i prawidłowe usuwanie kleszczy, które wbiły się w skórę
• Unikanie siadania bezpośrednio na trawie lub pod krzewami

Podsumowanie

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu opon mózgowych stanowi skuteczną i bezpieczną metodę zapobiegania potencjalnie groźnej chorobie. Jest szczególnie zalecane osobom mieszkającym lub często przebywającym na terenach endemicznych oraz podróżującym do krajów o wysokim ryzyku zakażenia.

Decyzję o szczepieniu najlepiej skonsultować z lekarzem, który uwzględni indywidualną sytuację pacjenta, w tym planowane aktywności i podróże, stan zdrowia oraz przeciwwskazania. Warto również pamiętać, że szczepienie przeciwko KZM nie chroni przed innymi chorobami przenoszonymi przez kleszcze, takimi jak borelioza, dlatego kompleksowa profilaktyka ukąszeń kleszczy pozostaje istotnym elementem ochrony zdrowia.

Chcesz się zaszczepić, zrób to z nami w okazyjnej cenie.